در شالیزار می توان علاوه بر تولید برنج ,  ماهی نیزپرورش داد.

شالیزارهایی که دارای آب کافی وزمین مناسب ومسطح باشند , می توانند جهت پرورش ماهی کپور مورد استفاده قرار گیرند , بدین ترتیب که یک پناهگاه کوچک در پایین دست مزرعه برنج احداث می شود و در اوایل بهار بچه ماهیان را به داخل این پناهگاه می ریزیم و تا زمانیکه شالیزار آماده می شود و در آن نشاء کاری صورت می گیرد , بچه ماهیان در آن پرورش داده می شوند وزمانیکه طول نشاء ها به حدود 20 سانتی متر رسید , با برداشتن مرز بین پناهگاه وشالیزار, ماهیها به داخل شالیزار هدایت می شوند ورشد می کنند.

ولی غذادهی آنها داخل پناهگاه صورت می گیرد. پس از رسیدن برنج ودر زمان برداشت آن , ماهیها را به داخل پناهگاه هدایت کرده وپس از برداشت برنج دوباره ماهیها داخل شالیزار هدایت می شوند وحدود یک ماه نیز آنجا پرورش داده می شوند وبعد از پیدا کردن رشد کافی اقدام به صید ماهیها می شود.برای اینکه بتوان در مزارع کشاورزی به طور همزمان اقدام به کشت ماهی وبرنج نمود, بایستی تغییراتی در مزارع اعمال کرد تا امکان کشت توام ماهی وبرنج فراهم گردد.  

مکان یابی

عموماً زمین هایی باید جهت کشت توام ماهی وبرنج انتخاب شود که نفوذپذیری زمین زیاد نبوده وهدررفتن آب آن زیاد نباشد , زمینهای رسی در اولویت قرار دارند , زیرا اگر درصد شن زمین زیاد باشد آب به داخل زمین نفوذ کرده وبا کمبود آب مواجه می شود ودر امر مکان یابی بایدبه نکات ذیل توجه نمود:

_ درصد رس زمین بالا باشد.

_ در طول دوره پرورش کمبود آب وجود نداشته باشد.

_ پساب مزارع مجاور وارد مزرعه کشت توام نشود.

_ شیب زمین ملایم باشد.

_ در مجاورت جاده باشد.

_ بعد از برگشت برنج، آب کافی ومطمئن برای ادامه پرورش ماهی موجود باشد. 

اجرای نقشه طرح

پس از اینکه مزارع انتخاب گردیدند , اقداماتی به شرح زیر جهت تغییراتی در شالیزاروتبدیل آن به مزرعه کشت توام ماهی وبرنج باید انجام شود.   

الف_ کرت بندی ودیواره سازی

یکی از مهمترین نکات در احداث مزارع کشت توام کرت بندی و دیواره سازی است , بطور متوسط کرتهای احداثی باید حدود 1/0 تا 5/0 هکتار باشد دیواره های محاط کننده مزرعه باید طوری باشد که حداقل 50-40 سانتی متر آب مزرعه ذخیره گردد, ارتفاع دیواره های ورودی و جانبی 60-50 سانتیمتر ودیواره های خروجی 70 سانتیمتر در نظر گرفته می شود همچنین عرض دیواره ها حداقل باید 40- 35 سانتیمتر باشد تا به راحتی بتوان از روی آن تردد نمود. 

ب _ احداث حوضچه

پرورش ماهی در شالیزار بدون وجود حوضچه (پناهگاه) میسر نیست , زیرا باید در زمان سمپاشی , کمبود آب وبرداشت برنج , ماهیان را به داخل حوضچه هدایت نمود, وسعت حوضچه بر حسب تراکم ماهیان مورد کشت بین 5 تا 10 درصد مساحت مزرعه است.

حوضچه باید در پایین دست مزرعه احداث شود تا ماهیان بتوانند در زمان کمبود آب براحتی به داخل حوضچه انتقال یابند , عمق مناسب حوضچه حدود 5/1 - 2/1 متر است ,برروی قسمتی از حوضچه در صورت امکان سایبانی احداث می شود تادر موقع بحرانی که ماهیان به حوضچه انتقال می یابند به علت گرم شدن آب حوضچه دراثر تابش نو خورشید تلف نشوند. 

 آماده سازی زمین وکشت برنج

براساس عرف منطقه و برطبق نظرات کارشناسی شخم اول را حتی الامکان در زمستان یا اسفند ماه برروی زمین اصلی انجام داده وهمزمان مرزهای داخلی مزرعه را بازسازی وترمیم می نماییم , تهیه خزانه در ابتدای فصل کشت برنج و بر اساس عرف منطقه و به طریق جوی پشته و زیر پلاستیک ازارقام انتخابی زارع انجام می گردد.

_ همزمان با رشد نشاء در خزانه , در زمین اصلی شخم دوم وسوم انجام شده ودر نهایت زمین را صاف نموده تا برای نشاء کاری برنج مهیا شود.

_ قبل از نشاء کاری یک نمونه خاک تهیه وبراساس تجزیه خاک ورقم برنج انتخابی کود مورد نیاز به زمین اصلی اضافه می گردد.

_ پس از کود پاشی در زمین اصلی توسط زارع با نظر کارشناس براساس فاصله کشت 20×20 برای ارقام محلی و25×25 برای ارقام اصلاح شده نشاء کاری صورت می گیرد.

_ حتی الامکان نشاء کاری تا 25 اردیبهشت به ویژه برای ارقام اصلاح شده انجام می گیرد.

_ البته با توجه به شرایط آب وهوایی هر منطقه از کشور از نظر زمانی تمام مراحل یادشده می تواند متغیر باشد. 

کشت بچه ماهیان در مزرعه کشت توام

الف _ زمان : زمان رهاسازی بچه ماهی در مزرعه برنج حدود 30-20 روز بعد از نشاکاری است البته بعد از نشاکاری باید روزانه یک سانتیمتر آب مزرعه بالا بیاید به 20 سانتیمتر که رسید اقدام به رهاسازی ماهی شود.

ب _ تراکم : تراکم بچه ماهی رهاسازی شده بستگی به وسعت حوضچه دارد. بطور متوسط می توان در هر هکتار 1100-900 قطعه بچه ماهی رهاسازی نمود.

ج _ گونه: با توجه به وضعیت آب وهوایی ایران وذائقه مردم ماهی کپور مناسب ترین ماهی جهت رهاسازی در کشت توام است وبه راحتی می تواند در مقابل عوامل محدود کننده مزرعه از قبیل دما وکمبود اکسیژن مقاومت کند.

د _ ترکیب : 75-70 درصد ماهیان رهاسازی شده در مزرعه به ماهی کپور اختصاص داده می شود و 30_ 25 درصد دیگر را می توان به ماهیان آمور , فیتوفاگ وسرگنده اختصاص داد.

ه _ وزن : به علت وجود جانوران صیاد در مزرعه بهتر است وزن ماهیان بالای 45-30 گرم باشند( وزن ماهی آمور باید کمتر از وزن سایر گونه ها یعنی حدود 25-20 گرم باشد) 

عملیات داشت برنج

_ عملیات داشت برنج شامل مبارزه با علفهای هرز برنج که به دو روش مبارزه شیمیایی وحداقل یکبار وجین دستی توسط زارع با نظر کارشناس انجام می شود.

_ در مدیریت آب با توجه به آماده کردن زمینه برای پرورش ماهی همزمان با رشد برنج حتی الامکان آب تا ارتفاع 30-20 سانتیمتر بالا آورده می شود.

_ برای مبارزه با آفات وبیماریها و سلامت ماهی وحفظ محیط زیست از مبارزه تلفیقی استفاده می شود. بطوری که جهت مبارزه با کرم ساقه خوار از زنبور تریکوگرامااستفاده می گرددودر صورتی که لازم باشد با نظر کارشناس مربوطه اقدام به مبارزه شیمیایی می شود. دراین حالت  می بایست با کم کردن سطح آب مزرعه ماهیان به حوضچه هدایت شوند وپس از انجام سمپاشی وسپری شدن دوره بحرانی ماهیان مجدداً به مزرعه هدایت می گردند.

_ 30 درصد کود اوره در ابتدای زمان تشکیل خوشه به زمین اضافه می گردد.

_ سایر عملیات داشت مزارع برنج با نظارت مستمر کارشناسان مربوطه توسط کشاورز انجام می شود.

 اندازه گیریهای صفات گیاه در مراحل مختلف رشد برنج شامل شمارش تعداد خوشه, ارتفاع بوته وغیره نیز ضروری است که براساس یادداشت این صفات مقایسه وارزیابی انجام خواهد شد.

مراقبت های ویژه پرورش ماهی

_ علفهای هرز حاشیه مزارع که معمولاً برای رشد برنج محدودیت ایجاد می کند ونیز محل تجمع جانوران موذی نظیر مار وقورباغه می باشد بایستی جمع آوری گردد.

_ در این روش حتی المقدور از غذای طبیعی مزرعه استفاده می نمایند و در صورت تمایل جهت رشد بیشتر ماهیان کپور می توان از سبوس برنج یا نیم دانه گندم استفاده نمود. میزان غذای مصرفی به ازای 2-1 در صدبیوماس (توده زنده) ماهی کپور استفاده می گردد.

_ در صورت تغذیه ماهی آمور از گیاه برنج در داخل حوضچه علوفه تر ریخته می شود.

_ جهت رشد بهتر فیتوفاگ وسرگنده در داخل حوضچه از کود حیوانی استفاده می شود.

- همه روزه بازوهای محاط کننده مزرعه مورد بازدید قرار می گیرد تا در صورت شکستگی به وسیله گل و کیسه شن ترمیم گردند.

-  ماهیانه دوبار عوامل فیزیکی وشیمیایی آب اندازه گیری شود (عواملی مانند: درجه حرارت , اکسیژن ,  PH, ازت, فسفر,آمونیاک ودی اکسیدکربن)

-  در هر ماه دوبار ماهیان مورد زیست سنجی قرار گیرند تا از میزان رشد ونمو آنها اطلاع حاصل شود همچنین از نظر آلودگی انگلی و بیماریهای احتمالی نیز کنترل گردند. 

برداشت برنج

در مرحله خمیری شدن دانه برنج سطح آب مزرعه را کاهش داده ،ماهی ها را به استخر ذخیره هدایت می نمایند. پس از رسیدن برنج براساس معمول برداشت وجمع آوری شالی در مزرعه برنج توسط کشاورز انجام می شود. 

پرورش ماهی بعد از برداشت برنج

بعد از برداشت برنج می توان مجدداً ارتفاع آب را افزایش داده در این مرحله مزرعه برنج تبدیل به مزرعه پرورش ماهی خواهد شد.

مهمترین مزیت پرورش ماهی بعد از برداشت برنج این است که با غرقاب شدن ساقه های بریده شده برنج , لاروهای کرم ساقه خوار برنج و… مورد تغذیه کپور ماهیان قرار می گیرد. همچنین ماهیان کپور دانه های برنج باقیمانده در مزرعه را مورد تغذیه قرار می دهند.

 صید ماهی

برحسب شرایط آب وهوایی هر منطقه , تغذیه ماهیان , در دسترس بودن آب کافی وبازار فروش زمان صید ماهی مشخص می گردد که در هر منطقه متفاوت است.

پرورش ماهی در کنار کار کشاورزی یکی از روشهای استفاده بهینه از منابع آبی است که ضمن اشتغالزایی و کمک به اقتصاد خانوار کشاورز موجب غنی سازی آب کشاورزی وافزایش محصولات زراعی وباغی خواهد شد.

در آب با دمای 8 تا 18 درجه سانتیگراد میتوان ماهی قزل آلا پرورش داد وبهترین ومناسبترین دما برای تغذیه ورشد ماهی قزل آلا 15 تا 16 درجه سانتیگراد است البته علاوه بر دمای مناسب آب , جریان دائم آب و تعویض آن نیز برای پرورش ماهی قزل آلا لازم وضروری میباشد.

در استخرهای دو منظوره , آبی که جهت آبیاری از چاه ویا چشمه خارج میشود قبل از ورود به زمین زراعی به استخر وارد شده و پس از آن خارج وبه مصرف آبیاری میرسد با شروع فعالیت کشاورزی وآبیاری محصولات در نیمه اول بهار ماهی در استخر رها شده ودوره پرورش 6 تا 8 ماه خواهد بود.

انواع استخرهای دو منظوره:

الف ) استخرهای ذخیره آب کشاورزی : اکثراً مستطیل شکل بوده ودر نقاطی مشرف به زمین های زراعی احداث شده اند در این استخرها در صورتی میتوان ماهی قزل آلا پرورش داد که آب ورودی علاوه بر داشتن شرایط لازم جهت پرورش به میزانی باشد که در طول شبانه روز حداقل دو مرتبه آب استخر تعویض شود.

 ب )استخرهای دو منظوره احداثی : که براساس نقشه های تیپ شیلات بصورت سه استخر یا کانال سیمانی موازی طراحی میشود بطوری که آب به کانال یا استخر اول وارد شده از آن عبور می کند ودر هنگام ورود به استخر دوم بواسطه اختلاف ارتفاع وریزش آب مجدداً هوادهی شده وسپس به همین طریق وارد استخر سوم شده وبه مصرف کشاورزی وزراعت میرسد وبدینطریق در کنار کشاورزی در داخل استخرهای دو منظوره ماهی قزل آلا پرورش داده می شود.

 روش کار:

آبی که در آن ماهی قزل آلا پرورش داده میشود باید سرشار از اکسیژن و عاری از گازهای مضر باشد وآب چاه های کشاورزی فاقد اکسیژن کافی و دارای گازهای زیان بار برای پرورش ماهی قزل آلا است برای رفع این مشکل از برجک هواده استفاده می شود که استوانه ای است با حداقل پنج طبقه توری فلزی چشمه ریز به فاصله بیست سانتیمتر از هم که باید از کف آب نما حداقل هفتاد سانتی متر ارتفاع داشته باشد که در این حال طبقات توری سطح تماس بیشتری بین آب چاه وهوا ایجاد کرده وباعث جذب اکسیژن هوا توسط آب ودفع دی اکسیدکربن وسایر گازهای زیان بار میگردد. 

پرورش ماهی در استخرهای دو منظوره کشاورزی

ظرفیت تولید هر استخر دو منظوره به میزان آب چاه وابسته است بعنوان مثال چاهی با آبدهی 20 لیتر در هر ثانیه میتواند یک استخر دو تنی ماهی قزل آلا داشته باشد در صورتی که چاه با آبدهی 40 لیتر در ثانیه یک استخر چهار تنی را پوشش میدهد.

تعداد بچه ماهی مورد نیاز با ازاء هر تن تولید 4000 قطعه بوده که بااضافه کردن ده درصد تلفات احتمالی باید برای تولید هر تن ماهی قزل آلا تعداد 4400 بچه ماهی به وزن تقریبی 5 گرم تهیه گردد تراکم ماهیان در این حالت 100-70 قطعه در هر متر مربع میباشد. اصول ماهیدار کردن و غذادهی ماهیان در استخرهای دو منظوره با اصول کلی پرورش ماهی قزل آلا یکسان است.

پاکسازی استخر:

تخته ها وتوریهای ورودی وخروجی بایستی در طول روز چندین بار بوسیله برس تمیز گردند. باید توجه داشت آب استخرها همیشه تمیز وشفاف وکف استخر همیشه نمایان باشد.بهترین زمان برای پاکیزگی استخرها صبحها وقبل از غذا دهی به ماهیان است.قبل از تمیزی استخر, ماهیان باید حدود 15 _ 10 ساعت قبل غذادهی نشده باشند.برای این کار باید قاب فلزی ویژه به ارتفاع 50 سانتیمتر وبه عرض استخر تهیه شده , بطوریکه 40 سانتیمتر آن به وسیله تخته یا ایرانیت پلاستیکی فشرده کاملاً غیر قابل نفوذ شود وبالای آن به میزان 10 سانتیمتر توری باشد. بطوریکه به میزان 40 سانتیمتر آب داخل استخر بماند ومازاد آن سرریز شود. 

جهت پاکسازی باید ابتدا سطح آب را به 40 سانتیمتر رسانده و بعد 4-3 متر اول هر استخر را بوسیله برس شسته وماهیان را در 4 تا 3 متر اول که شسته شده بوسیله قاب فلزی ساخته شده حبس نموده وشروع به پاکیزه نمودن بقیه استخر نمود که لجن وپس مانده مواد غذایی موجوددر کف استخر از طریق کف شور ودریچه های تعبیه شده به همین منظور خارج گردند.بطوری که لجن ومواد زائد استخر اول وارد استخر دومی یا سومی نگردد ودفعات غذادهی صبح حذف شده وفقط غذادهی بعدازظهر به ماهیان داده شود.مواردی که هنگام قطع برق واز کار افتادن پمپ اصلی باید رعایت شود:

_ راه اندازی پمپ برگشت

_ قطع غذادهی

_ جلوگیری از هر گونه استرس به ماهیان

_ جلوگیری از پاکیزه نمودن استخر

  تغذیه :

اصول تغذیه شامل نوع ،میزان و دفعات غذادهی در استخرهای دو منظوره از روشهای کلی اصول غذادهی ماهیان قزل آلا تبعیت می کند. 

کانالهای کشاورزی حد واسطی بین یک منبع آبی (رودخانه , سراب و…) و زمینهای کشاورزی محسوب می شوند که معمولاً بصورت سیمانی می باشند. این کانالها با عمق کم وحداکثر چند متر عرض وطولی برابر با چند صدمتر هستند. شیب کانالهای کشاورزی 20-10 سانتیمتر در 30 متر است . حد مطلوب تعویض آب در آنها 3-2 مرتبه در ساعت می باشد. کانالهای کشاورزی در صورت دارا بودن شرایط مناسب (دما , میزان آب , طول وعمق مناسب , عدم آلودگی و…) می توانند جهت پرورش ماهی قزل آلا استفاده شوند, که معمولاً این کانالها توسط توریهایی به فاصله های حدود 30 متر از یکدیگر مجزا می شوند. بطور کلی پتانسیل نگهداری ماهی در آنها بین 35-25 کیلوگرم در متر مکعب در نوسان است. از آنجائیکه میزان اکسیژن محلول درطول کانال کاهش می یابد واز طرف دیگر بار آلودگی آن افزایش می یابد در فاصه های معینی از کانال آب جاری هوادهی می شود. 

ماهیدار کردن کانال :

اندازه کانالهایی که بچه ماهیان را در آن می ریزیم متفاوت است وبستگی به وزن ماهی دارد:

_ برای ماهیان که حدود 3 تا 5 گرم وزن دارند طول کانال تقریباً 10 متر , عرض 1 متر وعمق 5/0 متر است.

_ برای ماهیانی که حدود 10 تا 20 گرم وزن دارند طول کانال تقریباً 20 متر, عرض 3 متر وعمق 8/0 متر است.

_ برای ماهیانی که بالاتر از 50 گرم هستند طول کانال 30 متر, عرض 6-5 متر وعمق 2/1 متر است.

معمولاً عرض کانالها باید 1/0 طول آنها باشد. پس از مشخص شدن محل خرید بچه ماهی , دریافت گواهی بهداشتی وتایید شیلات استان لازم است . 24 ساعت قبل از بارگیری وحمل بچه ماهیان، قطع غذا باید صورت گیرد زیرا اگر ماهیان تغذیه کرده باشند هضم غذا نیاز به اکسیژن اضافی داشته ودر هنگام حمل ونقل ماهی دچار استرس می شود. بعد از رهاسازی ماهیان نیز باید تا 24 ساعت از غذادهی خودداری کرد.

 غذادهی :

 اصول غذادهی ماهیان در کانال از الگوی غذادهی کلی ماهیان قزل آلا تبعیت می کند. 

پاکسازی کانال:

پاک کردن دریچه ها وکف کانال:

 بهترین زمان برای پاکیزه کردن کانالها صبحها و قبل از غذادهی به ماهیان است. قبل از تمیز کردن حدود 15-10 ساعت قبل از غذادهی قطع می شود. تخته ها وتوریهای ورودی وخروجی در طول روز بایستی چندین بار بوسیله برس تمیز گردند کف کانال ها باید هفته ای یکبار پاکیزه شود, زیرا قزل آلا به آب شفاف حاوی اکسیژن بالا نیازمند است.

در تمیز کردن کانال ابتدا سطح آب را کم کرده (بسته به ارتفاع آب استخر) بعد 3 تا 4 متر اول کانال را بوسیله برس شسته وماهیان را در 3_ 4 متر اول که شسته شده بوسیله قاب فلزی دست ساز حبس نموده وشروع به پاکیزه نمودن بقیه کانال می نماییم تا لجن وپس مانده غذایی موجود در کف استخر از طریق دریچه های تعبیه شده جهت این منظور خارج شود به طوریکه لجن ومواد زائد کانالها وارد کانالهای بعدی نشود. دفعات غذادهی صبح نیز حذف شده وفقط بعدازظهر ماهیان غذادهی می شوند. 

صید وعرضه ماهیان به بازار:

بعد از 5 تا 6 ماه از شروع دوره پرورش , که وزن ماهیان به 250 تا 300 گرم رسید اقدام به صید آنها می کنند. به منظور جلوگیری از تسریع فساد وحفظ شکل ماهی پس از صید باید به مدت 48-24 ساعت قبل از صید نسبت به قطع غذای ماهیان اقدام نمود. 

بهتر است قبل از صید برآوردی از مقدار ماهیها صورت گیرد تا عملیات بازاریابی بهتر انجام شود.

صید ماهی های موجود در کانال کشاورزی به دو طریق انجام می شوند:

1) اگر تخلیه کامل آب کانال امکان پذیر باشد کانال تخلیه شده , کل ماهیان صید می شود

2)  در کانال های با آب جاری که امکان متوقف نمودن آب جاری وجود نداشته باشد ماهی ها را در گوشه ای از کانال جمع کرده آنها را صید می کنند.

3)  در پایان ماهیان صید شده را در جعبه گذاشته لابه لای آنها خرده های یخ ریخته تا ماهی با کیفیت بالا در بازار عرضه شود